Flest erum við líklega sammála því að heilsan er eitt það dýrmætasta sem við eigum og hún leikur stórt hlutverk í hamingju okkar og velsæld. Góð heilsa, bæði líkamleg og andleg, er undirstaða þess að hafa orku og getu til að njóta lífsins til fulls, sinna hugðarefnum og áhugamálum, sinna fjölskyldu og vinnu og leggja sitt af mörkum í samfélaginu – hún er undirstaða þess að við getum blómstrað í lífinu.
Þegar heilsan er skert eru lífsgæði okkar skert. Langvinnir verkir eru eitt af því sem ógnar heilsu fjölda fólks, skerðir lífsgæði og getur haft veruleg áhrif á daglegt líf og starf.
Undirritaðar hafa báðar reynt það á eigin skinni til fjölda ára. Þrátt fyrir margskonar meðhöndlanir hjá meðferðaraðilum héldu verkirnir áfram, löguðust kannski tímabundið en birtust svo aftur.
Eftir að kynnast aðferðum sem byggja á að skilja verki, heilann, taugakerfið og taugamótanleika (neuroplasticity) og hagnýta þær hafa verkjaboðin slökknað. Þær aðferðir snúast ekki um að lifa með verkjunum heldur að ‘skilja við verkina’ og þannig öðlast frelsi frá þeim og getu til að lifa til fulls.
Langvinnir verkir ógna heilsu fjölda fólks
Mikil þörf er á að koma til móts við fólk með langvinna verki. Í stöðuskýrslu um langvinna verki sem unnin var fyrir heilbrigðisráðuneytið í maí 2021 kemur fram að algengi langvinnra verkja hjá fullorðnum sé í kringum 20-48%. Út frá því megi gera ráð fyrir að hið minnsta um 56 þúsund fullorðnir einstaklingar séu með langvinna verki og að um þriðjungur þeirra einstaklinga sé óvinnufær. Ásamt því er vísað í gögn Tryggingastofnunar ríkisins frá árinu 2011 um nýgengi örorku, en þá voru stoðkerfisraskanir algengasta orsök örorku eða 34,4%.
Hvað eru langvinnir verkir?
Langvinnir verkir eru skilgreindir sem verkir sem hafa varað í 3 mánuði eða lengur. Í sumum tilfellum má rekja rót vandans til undirliggjandi sjúkdóma, en mjög stór hluti langvinnra verkja eru af óljósum orsökum og þar af eru stoðkerfisverkir, sérstaklega bakverkir, algengastir.
Skilgreiningar á langvinnum verkjum hafa verið óskýrar en í janúar 2022 tók ný skilgreining gildi í alþjóðlegu skránni yfir sjúkdóma (ICF-11) þar sem langvinnir verkir eru settir í sérflokk og þessum heilsufarseinkennum gerð ítarlegri skil. Gengið er út frá líf-sál-félagslega líkaninu (Biopsychosocial model), að langvinnir verkir byggi alltaf á samspili líkamlegra, sálrænna og félagslegra þátta. Langvinnir verkir eru flokkaðir annars vegar í frumkomna langvinna verki (primary pain); þegar verkirnir sjálfir eru frumorsök vandans og hins vegar afleiddir verkir (secondary pain); þegar verkirnir eru afleiðing annarra sjúkdóma, eins og krabbameins eða taugaskaða.
Að skilja verkina: Um verki og heilann
Verkir gegna því mikilvæga hlutverki að vara okkur við hættu. Taugavísindin hafa sýnt fram á að það er heilinn sem framleiðir alla verki. Heilinn nýtir verki til að passa upp á okkur og halda okkur á lífi. Til að meta aðstæður og hvernig verkjaboð þurfi að senda nýtir heilinn boð frá líkamanum, fyrri reynslu sem er skráð í minninu og mat á aðstæðum í umhverfinu.
Ef líkaminn verður fyrir einhverskonar meiðslum eða sýkingu er okkur lífsnauðsynlegt að fá viðvörun svo við getum brugðist við, meðhöndlað vandann og gefið líkamanum næði til viðgerða. T.d. ef þú setur hendina á heita eldavélahellu senda skynfrumur handarinnar með ógnarhraða boð til heilans. Heilinn metur aðstæður og sendir um hæl sterkt verkjaboð sem fær þig til að kippa hendinni að þér og þannig draga úr skaðanum. Þú færð svo sára verki sem fær þig til að kæla sárið og hugsa um það og gefa því næði til að batna. Þegar ógnin er liðin hjá og líkaminn hefur gert við það svæði sem varð fyrir skaða, slekkur heilinn oftast á verkjaboðunum. Það tekur líkamann yfirleitt ekki meira en 3-6 mánuði að gera við skaða og þegar allt er komið í lag ganga verkirnir yfirleitt til baka, því hættan er yfirstaðin.
En verkir eru flóknari en þessi lýsing gefur til kynna. Verkir eru nefnilega ekki bara bein afleiðing þess sem gerist í líkamanum. Eins og áður sagði metur heilinn alltaf aðstæður og hvað skiptir mestu máli til að halda okkur á lífi. Til dæmis ef við sætum með tognaðan ökkla og gætum okkur hvergi hreyft, en svo birtist ljón í herberginu – þá myndum við geta hlaupið eins og fætur toga til að bjarga lífi okkar, því heilinn metur það mikilvægara að bjarga lífi okkar frá ljóninu en að senda verkjaboð í skaddaðan ökklann.
En heilinn getur líka gert mistök og sent verkjaboð sem eiga ekki við rök að styðjast. Draugaverkir í útlimum sem fólk hefur misst eru dæmi um það. Hvernig getur fólk verið með verki í útlim sem er ekki lengur til staðar? Jú það er vegna þess að taugabrautirnar sem senda verkjaboðin eru enn til staðar í heilanum og af einhverjum ástæðum ákveður heilinn að halda áfram að virkja þær.
Mörg okkar eiga segulómmyndir sem sýna ýmis konar slit í stoðkerfinu og við útskýrum verkina með þeim. En rannsóknir hafa sýnt að það eru ekki alltaf bein tengsl milli slits í líkamanum og verkja. Í rannsókn var tekin segulómun af hrygg fjölda fólks sem var verkjalaust. Í ljós kom hátt hlutfall slits og útbungana þrátt fyrir að engir verkir væru til staðar.
Þegar verkir eru frumkomnir, þ.e. þeir hafa ekki það hlutverk að vara við beinum líkamlegum skaða eða ógn, eru líkur á að verkirnir séu taugamótaðir (neuroplastic), slíkir verkir eru líka oft kallaðir miðlægir verkir. Þá getur leiðin til bata verið að endurmóta taugabrautirnar og endurstilla taugakerfið, rót vandans liggur þannig í heilanum sjálfum og þeim verkjaboðum sem hann ákveður að senda en ekki á svæðinu þar sem verkurinn birtist.
Álag og streita í daglegu lífi, áföll og öll okkar saga hefur áhrif á það hvernig brautir hafa myndast í heilanum okkar og hvernig taugakerfi okkar er stillt. Það hefur áhrif á mat heilans á aðstæðum og ógnum. Ný íslensk rannsókn hefur til dæmis sýnt fram á samhengi áfalla í æsku og langvinnra verkja á fullorðinsárum.
Mikilvægt er að hafa í huga að allir verkir eru raunverulegir, heilinn sendir raunveruleg verkjaboð, hvort sem um er að ræða beinan vefjaskaða eða taugamótaðan verk. Það sem er ólíkt eru aðferðirnar sem geta nýst til að laga verkina.
Að skilja við verkina: Að endurstilla taugabrautir heilans, endurstilla taugakerfið og hugarfarið
Með því að skilja verkina, hvað þeir eru og hvernig þeir virka, og skoða eigin verkjamynstur er hægt að nýta hugrænar aðferðir til að endurþjálfa heilann og endurstilla taugakerfið.
Heilinn er í sífelldri mótun alla ævi og eitt af grunn lögmálum heilastarfseminnar er að taugafrumur sem virkjast saman tengjast saman. Eftir því sem þær virkjast oftar saman verða tengingarnar sterkari. Þannig lærum við hluti og festum í minni. Þetta lögmál lærdóms á líka við um verki. Þannig getur t.d. bjart ljós og hausverkur orðið að mynstri sem heilinn setur í gang við hvert slíkt tækifæri og eftir því sem það gerist oftar slípast þær brautir. En þetta lögmál gengur í báðar áttir, samband taugafruma sem hætta að virkjast saman rofnar. Verkefnið er því að vinna í að aftengja mynstur sem eru úrelt og gagnast okkur ekki og fara jafnvel lengra í að skoða hvort þörf sé á viðvörun og þá hver hin raunverulega viðvörun er í raun?
Við getum mörg verið sammála um að hraðinn er mikill í íslensku samfélagi og streitan þar af leiðandi líkleg til að banka upp á. Streita hækkar viðvörunarstigið í taugakerfi okkar. Verkir geta verið leið heilans til að vara okkur við álagi, þó jafnvel ekkert samhengi sé á milli þess og hvar verkirnir birtast. Það getur því verið lítið gagn í að meðhöndla endalaust svæðið þar sem verkurinn birtist, ef rót vandans er streita og vanlíðan. Þegar skilningur á verkjum og okkar eigin verkjamynstri eykst, verður auðveldara að greina leiðina út úr því mynstri.
Það er margt sem við getum gert til þess að auka vellíðan og við getum nýtt okkur markvisst aðferðir til þess að efla jákvæðar tilfinningar. Jákvæðar tilfinningar mynda vellíðunarhormón í líkamanum sem hefur róandi áhrif á taugakerfið og er hluti af því að breyta heilabrautunum í átt að bata. Við höfum alltaf val á viðbrögðum við áreiti og eftir því sem við erum í betri tengingu við okkur sjálf því betur getum við stjórnað tilfinningum okkar til hins betra.
Við þurfum að leggja áherslu á að taka eftir, virða og efla jákvæða þætti í lífi okkar sjálfra og hjá öðrum. Mikilvægt er að varðveita jákvæða reynslu hvort sem það er að deila reynslunni með öðrum, taka hugrænar myndir af jákvæðum atburðum eða skerpa athyglina og leyfa okkur að njóta til fullnustu. Þessi stund er eina stundin sem þú raunverulega átt. Með núvitund getur þú tengt saman huga og líkama og verið vakandi, hér og nú.
Námskeiðið Skiljum (við) verkina
Námskeiðið Skiljum (við) verkina: það skiptir sköpum að skilja verkina til að geta skilið við þá, er samvinnuverkefni okkar, Sóleyjar Stefáns og Eddu Bjarkar. Á því förum við á dýptina í þau fræði sem rædd eru hér að ofan og þær aðferðir sem nýttust okkur best. Heiti námskeiðsins er orðaleikur sem vísar til þess hve mikilvægt og valdeflandi það er að skilja hvað verkir og verkjaboð eru, svo mögulegt sé að skilja við verkina.
Þessar aðferðir byggja á jákvæðri sálfræði (eða velsældarvísindum), núvitundarfræðum, PRT verkjaendurferlun (Pain Reprocessing Therapy), markþjálfun og jóga. Námskeiðið er valdeflandi og byggir á fræðslu, æfingum og samtali hópsins. Hver manneskja er einstök og finnur sína leið til að nýta efnið í samræmi við eigið ástand og aðstæður.
Það er ljóst af ótalmörgum batasögum og rannsóknum að þessar aðferðir geta verið mjög áhrifaríkar og geta myndað undirstöðu undir bataferli.
Hér má lesa nánar um námskeiðið og vinnustofu sem er á döfinni 25. nóvember nk.
Á instagramsíðunni: skiljumvidverkina má fylgjast með okkur og þú getur einnig skráð þig á póstlista Heilsuhönnunar (sjá form neðst á síðunni) ef þú vilt fylgjast með og fá upplýsingar.
Um okkur
Sóley rekur Heilsuhönnun og heldur úti þessum vef. Hún er grafískur hönnuður, heilsumarkþjálfi, jógakennari og PRT meðferðaraðili frá Pain Reprocessing Therapy Center frá Kaliforníu. Ásamt því er hún með BA-gráðu í guðfræði og kynjafræði og með MA-diplómanám í jákvæðri sálfræði við HÍ. Nánar má lesa um hana hér á síðunni og hér má lesa heilsusögu hennar.
Edda er markþjálfi frá Gothia Akademi í Svíþjóð. Hún er jógakennari, með BA-gráðu í félagsfræði og MA-diplómanám í jákvæðri sálfræði við HÍ. Hún er einnig PRT meðferðaraðili frá Pain Reprocessing Therapy Center í Kaliforníu. Hér má lesa nánar um Eddu.